Profilaktyka zachowań ryzykownych
Efektywna profilaktyka, definiowana jako kompensacja i korekta procesu wychowania może odbywać się tylko w relacji bezpośredniej1. Każde pośrednie oddziaływania zapobiegawcze mogą być pomocne, uzupełniające, ale nigdy nie będą, w szerokiej skali tak skuteczne, jak te w kontakcie „face to face”. Dlatego przyjmuje się, iż profilaktyka realizowana w środowisku lokalnym, czyli takim, gdzie mieszkańcy mają ze sobą bezpośrednią, fizyczną styczność, jest profilaktyką najbardziej pożądaną.
Zachowanie i ryzyko
By definiować zachowania ryzykowne, dobrze jest najpierw zastanowić się nad pojęciem zachowania i ryzyka.
Zachowanie (ang. behavior) jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, szczególnie społecznych, medycznych i humanistycznych oraz głównym obszarem badań nauki o zachowaniu, czyli analizy zachowania. Wedle tej, interesujące pojęcie definiowane jest jako wszystko to, co organizm ludzki wykonuje aktywnie2. Możemy mówić między innymi o zachowaniu emitowanym (spowodowanym stanami wewnętrznymi organizmu), reaktywnym (warunkowym, właściwym), sprawczym (swobodnie wykonywanym przez jednostkę), jawnym, ukrytym, werbalnym, niewerbalnym, końcowym i towarzyszącym, mając na uwadze behawioralną operacjonalizację.
Drugim istotnym pojęciem jest ryzyko, definiowane najczęściej jako:
-
prawdopodobieństwo wystąpienia w przyszłości jakiegoś problemu, zaburzenia czy choroby, pod warunkiem zadziałania określonego czynnika lub grupy czynników ryzyka,
-
niepewność własnego działania, zachowania, które nie ma charakteru przewidującego,
-
wynik świadomie podjętej decyzji wiążącej się z poniesieniem jakiejś szkody lub straty będącej wynikiem zachowania.
Profilaktyka jako względnie nowa dziedzina wiedzy, ryzyko winna mieć wpisana w poczet osiowych pojęć i zjawisk. Bowiem wiąże się ono bezpośrednio z pojęciem czynników ryzyka i zachowań ryzykownych. By skutecznie zapobiegać destrukcyjnym zachowaniom istotne jest identyfikowanie, nazywanie, ocenianie ryzykownych zjawisk, sytuacji, zachowań i przekonań, w celu ich minimalizowania i eliminowania z życia społecznego. Szczególnie ważne jest to w obliczu dzisiejszej, pełnej pułapek cywilizacyjnych kultury masowej, z której pochodzi zdecydowana większość wzorców zachowań dla młodych ludzi.
Zachowania ryzykowne: niebezpieczne czy problemowe?
W literaturze przedmiotu najczęściej nie stosuje się rozróżnienia i klasyfikacji zachowań ryzykownych, natomiast szeroko opisywane są przykłady, etiologia i symptomatologia owych zachowań3. W polskich publikacjach z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej tematyka zachowań opisywana jest w perspektywie ich zaburzeń, dewiacji i niedostosowania do norm i zasad społecznych4. Polscy badacze, którzy wyróżniają zachowania problemowe, ryzykowne, patologiczne i dysfunkcjonalne, których występowanie zależne jest od wielu czynników wewnętrznych (osobowych, jednostkowych), zewnętrznych (środowiskowych, do których zalicza się rodzinne, szkolne, rówieśnicze i inne) i sytuacyjnych. Z psychologicznego punktu widzenia, zachowania ryzykowne o mniejszym czy większym nasileniu, są ukierunkowane na osiąganie celów rozwojowych i realizowanie potrzeb wynikających z rozwoju5. O tej prawidłowości mówi teoria zachowań problemowych Jessorów, w myśl której „zarówno zachowania problemowe (np. picie alkoholu, używanie narkotyków, zachowania buntownicze) jak i zachowania zgodne z normami społecznymi (np. chodzenie do szkoły, udział w życiu religijnym) pozwalają nastolatkom realizować zadania rozwojowe i zaspokajać kluczowe potrzeby psychologiczne (np. afiliacji, autonomii, niezależności od rodziców) a także, radzić sobie w trudnych sytuacjach życiowych”6. Używając wymiennie pojęć „zachowania ryzykowne” i „zachowania problemowe”, trzeba zastanowić się czy ryzyko jest tożsame z problemem oraz na co wskazuje ryzyko, a na co wskazuje problem, który można zdefiniować jako trudną, wymagającą rozwiązania sytuację, z której należy znaleźć jakieś konkretne wyjście. Problemy zdarzają się każdemu i względnie każdy przeciętnie zdrowy człowiek jest w stanie problemy rozwiązać na swój sposób. Ryzyko natomiast wiąże się najczęściej z decyzją o podjęciu zachowania nieprzewidywalnego, wskazującego na jakieś zagrożenie, stratę czy niepowodzenie. Różnica jest więc znacząca, kiedy z jednej strony człowiek ma wpływ na swoje zachowanie, a z drugiej wpływ ten jest zgoła ograniczony.
Wydaje się, że właściwe byłoby, w obliczu mnogości i wielopoziomowości dzisiejszych zagrożeń (medialnych, globalnych, środowiskowych o szerszym i węższym zasięgu) podjęcie klasyfikacji zachowań ryzykownych, przede wszystkim na problemowe i niebezpieczne. Pierwsze stanowią pośrednie ryzyko wystąpienia zachowania niebezpiecznego, które zagraża bezpośrednio zdrowiu i życiu. Zachowanie problemowe jest odroczonym zachowaniem ryzykownym, często wynikających z niedostatecznego radzenia sobie w kryzysach rozwojowych, o mniejszym nasileniu, a celem jego nie jest destrukcja czy dążenie do samozniszczenia. Przykładami może być: nadpobudliwość ruchowa dziecka, nieuprzejmość, opryskliwość, impulsywność, czyli niezdolność do refleksyjnej reakcji na bodźce zewnętrzne, uciekanie od mówienia prawdy, kłamliwość, nieposłuszeństwo, zmienność nastrojów, lękliwość, wycofanie, niewywiązywanie się z obowiązków szkolnych i domowych.
Z kolei zachowania niebezpieczne wskazują na bezpośrednie zagrożenie utraty życia i zdrowia, czyli wystąpienia uzależnienia, choroby psychosomatycznej, czy somatycznej. Przykładami zachowań niebezpiecznych jest: używanie i nadużywanie narkotyków, alkoholu, tytoniu, sterydów anabolicznych, środków chemicznych zewnętrznego przeznaczenia, napojów energetyzujących, leków i środków higienicznych w sposób niemedyczny, molestowanie seksualne, wielokrotne zachowania agresywne, samookalecznia (w tym tatuowanie się i piercing), zachowania suicydalne, nagminne izolowanie się, głodzenie się, nienormatywny sposób odżywiania się, nałogowe granie hazardowe, kompulsywne korzystanie z komputera, gier komputerowych, internetu, słuchanie destrukcyjnej muzyki, systematyczne zaniedbywanie nauki szkolnej, prowadzenie nocnego stylu życia, uprawianie praktyk parasportowych, przynależność do sekt i kryminogennych grup.
O ile zachowania problemowe najczęściej wpisane są w proces rozwojowy młodego człowieka, to podejmowanie zachowań niebezpiecznych nie jest konieczne do poradzenia sobie z kryzysem adolescencyjnym.
(fr. nieopublikowanego artykułu pt.
"Profilaktyka zachowań ryzykownych w środowisku lokalnym”, 2014)
Karolina Kmiecik-Jusięga