PROFILAKTYK.ORG

Karolina Kmiecik-Jusięga

Profilaktyka zachowań ryzykownych

 

Efektywna profilaktyka, definiowana jako kompensacja i korekta procesu wychowania może odbywać się tylko w relacji bezpośredniej1. Każde pośrednie oddziaływania zapobiegawcze mogą być pomocne, uzupełniające, ale nigdy nie będą, w szerokiej skali tak skuteczne, jak te w kontakcie „face to face”. Dlatego przyjmuje się, iż profilaktyka realizowana w środowisku lokalnym, czyli takim, gdzie mieszkańcy mają ze sobą bezpośrednią, fizyczną styczność, jest profilaktyką najbardziej pożądaną.

 

Zachowanie i ryzyko

By definiować zachowania ryzykowne, dobrze jest najpierw zastanowić się nad pojęciem zachowania i ryzyka.

Zachowanie (ang. behavior) jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, szczególnie społecznych, medycznych i humanistycznych oraz głównym obszarem badań nauki o zachowaniu, czyli analizy zachowania. Wedle tej, interesujące pojęcie definiowane jest jako wszystko to, co organizm ludzki wykonuje aktywnie2. Możemy mówić między innymi o zachowaniu emitowanym (spowodowanym stanami wewnętrznymi organizmu), reaktywnym (warunkowym, właściwym), sprawczym (swobodnie wykonywanym przez jednostkę), jawnym, ukrytym, werbalnym, niewerbalnym, końcowym i towarzyszącym, mając na uwadze behawioralną operacjonalizację.

Drugim istotnym pojęciem jest ryzyko, definiowane najczęściej jako:

  1. prawdopodobieństwo wystąpienia w przyszłości jakiegoś problemu, zaburzenia czy choroby, pod warunkiem zadziałania określonego czynnika lub grupy czynników ryzyka,
  2. niepewność własnego działania, zachowania, które nie ma charakteru przewidującego,
  3. wynik świadomie podjętej decyzji wiążącej się z poniesieniem jakiejś szkody lub straty będącej wynikiem zachowania.

Profilaktyka jako względnie nowa dziedzina wiedzy, ryzyko winna mieć wpisana w poczet osiowych pojęć i zjawisk. Bowiem wiąże się ono bezpośrednio z pojęciem czynników ryzyka i zachowań ryzykownych. By skutecznie zapobiegać destrukcyjnym zachowaniom istotne jest identyfikowanie, nazywanie, ocenianie ryzykownych zjawisk, sytuacji, zachowań i przekonań, w celu ich minimalizowania i eliminowania z życia społecznego. Szczególnie ważne jest to w obliczu dzisiejszej, pełnej pułapek cywilizacyjnych kultury masowej, z której pochodzi zdecydowana większość wzorców zachowań dla młodych ludzi.

Zachowania ryzykowne: niebezpieczne czy problemowe?

W literaturze przedmiotu najczęściej nie stosuje się rozróżnienia i klasyfikacji zachowań ryzykownych, natomiast szeroko opisywane są przykłady, etiologia i symptomatologia owych zachowań3. W polskich publikacjach z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej tematyka zachowań opisywana jest w perspektywie ich zaburzeń, dewiacji i niedostosowania do norm i zasad społecznych4. Polscy badacze, którzy wyróżniają zachowania problemowe, ryzykowne, patologiczne i dysfunkcjonalne, których występowanie zależne jest od wielu czynników wewnętrznych (osobowych, jednostkowych), zewnętrznych (środowiskowych, do których zalicza się rodzinne, szkolne, rówieśnicze i inne) i sytuacyjnych. Z psychologicznego punktu widzenia, zachowania ryzykowne o mniejszym czy większym nasileniu, są ukierunkowane na osiąganie celów rozwojowych i realizowanie potrzeb wynikających z rozwoju5. O tej prawidłowości mówi teoria zachowań problemowych Jessorów, w myśl której „zarówno zachowania problemowe (np. picie alkoholu, używanie narkotyków, zachowania buntownicze) jak i zachowania zgodne z normami społecznymi (np. chodzenie do szkoły, udział w życiu religijnym) pozwalają nastolatkom realizować zadania rozwojowe i zaspokajać kluczowe potrzeby psychologiczne (np. afiliacji, autonomii, niezależności od rodziców) a także, radzić sobie w trudnych sytuacjach życiowych”6. Używając wymiennie pojęć „zachowania ryzykowne” i „zachowania problemowe”, trzeba zastanowić się czy ryzyko jest tożsame z problemem oraz na co wskazuje ryzyko, a na co wskazuje problem, który można zdefiniować jako trudną, wymagającą rozwiązania sytuację, z której należy znaleźć jakieś konkretne wyjście. Problemy zdarzają się każdemu i względnie każdy przeciętnie zdrowy człowiek jest w stanie problemy rozwiązać na swój sposób. Ryzyko natomiast wiąże się najczęściej z decyzją o podjęciu zachowania nieprzewidywalnego, wskazującego na jakieś zagrożenie, stratę czy niepowodzenie. Różnica jest więc znacząca, kiedy z jednej strony człowiek ma wpływ na swoje zachowanie, a z drugiej wpływ ten jest zgoła ograniczony.

Wydaje się, że właściwe byłoby, w obliczu mnogości i wielopoziomowości dzisiejszych zagrożeń (medialnych, globalnych, środowiskowych o szerszym i węższym zasięgu) podjęcie klasyfikacji zachowań ryzykownych, przede wszystkim na problemowe i niebezpieczne. Pierwsze stanowią pośrednie ryzyko wystąpienia zachowania niebezpiecznego, które zagraża bezpośrednio zdrowiu i życiu. Zachowanie problemowe jest odroczonym zachowaniem ryzykownym, często wynikających z niedostatecznego radzenia sobie w kryzysach rozwojowych, o mniejszym nasileniu, a celem jego nie jest destrukcja czy dążenie do samozniszczenia. Przykładami może być: nadpobudliwość ruchowa dziecka, nieuprzejmość, opryskliwość, impulsywność, czyli niezdolność do refleksyjnej reakcji na bodźce zewnętrzne, uciekanie od mówienia prawdy, kłamliwość, nieposłuszeństwo, zmienność nastrojów, lękliwość, wycofanie, niewywiązywanie się z obowiązków szkolnych i domowych.

Z kolei zachowania niebezpieczne wskazują na bezpośrednie zagrożenie utraty życia i zdrowia, czyli wystąpienia uzależnienia, choroby psychosomatycznej, czy somatycznej. Przykładami zachowań niebezpiecznych jest: używanie i nadużywanie narkotyków, alkoholu, tytoniu, sterydów anabolicznych, środków chemicznych zewnętrznego przeznaczenia, napojów energetyzujących, leków i środków higienicznych w sposób niemedyczny, molestowanie seksualne, wielokrotne zachowania agresywne, samookalecznia (w tym tatuowanie się i piercing), zachowania suicydalne, nagminne izolowanie się, głodzenie się, nienormatywny sposób odżywiania się, nałogowe granie hazardowe, kompulsywne korzystanie z komputera, gier komputerowych, internetu, słuchanie destrukcyjnej muzyki, systematyczne zaniedbywanie nauki szkolnej, prowadzenie nocnego stylu życia, uprawianie praktyk parasportowych, przynależność do sekt i kryminogennych grup.

O ile zachowania problemowe najczęściej wpisane są w proces rozwojowy młodego człowieka, to podejmowanie zachowań niebezpiecznych nie jest konieczne do poradzenia sobie z kryzysem adolescencyjnym.

(fr. nieopublikowanego artykułu pt.

 "Profilaktyka zachowań ryzykownych w środowisku lokalnym”, 2014)

Karolina Kmiecik-Jusięga

1 Por. Z.B. Gaś, Profilaktyka w szkole, Warszawa 2006
2 P. Bąbel, M. Suchowierska, P. Ostaszewski, Analiza zachowania od A do Z, GWP, Gdańsk 2010, s. 107
3 por. J.Szymańska, Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, wyd. Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa, 2012
4 B. Urban, Zachowania dewiacyjne młodzieży, WUJ, Kraków 1997, tenże, Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, WUJ, Kraków 2000
5 por. Z. Gaś, Profilaktyka uzależnień, WSiP, Warszawa 1993
6 K. Okulicz-Kozaryn, Przegląd badań dotyczących skutecznych strategii profilaktycznych, (w:) www.kbpn.gov.pl (dostęp: 11.10.2014)


Copyright © PROFILAKTYK.org